شبکه معالم اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی
اهمیت گفتوگوی بین الادیانی در جهان امروز روشن است؛ آنچه مسئله است شیوه گفتوگوهای بین الادیانی است. یکی از اصول گفت‌و‌گو مدارا و عقلانیت در گفتوگوها و رفتار پیروان ادیان است که در سیره امام رضا (ع) نمود خاصی دارد؛ از این‌رو در این موضوع، با دکتر مهدی قاسمی استاد ادیان مرکز تخصصی آخوندخراسانی و دکترای رشته الهیات تطبیقی اسلام و ادیان به گفت‌و‌گو نشسته است که حاصل آن در ادامه گزارش می‌شود.
امام رضا (ع) امام گفت‌و‌گو
حجت الاسلام دکتر قاسمی در اهمیت گفتوگوی بین الادیانی اذعان کرد: آنچه امروزه جهان بشری به‌شدت به آن نیازمند است، تعامل و گفتوگوی ادیان برای کم‌کردن فاصله‌های موجود و نزدیک کردن قلوب پیروان و یک‌سو نمودن حرکت انسان‌ها به‌سوی سعادت است. قرآن‌کریم خطاب به پیامبر‌اکرم (ص) می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیرًا وَنَذِیرًا» (سبا: ۲۸)؛ ما تو را برای سعادت همه انسان‌ها مبعوث کردیم؛ لذا یکی از مهمترین ویژگی‌های منحصربه‌فرد دین اسلام، جهانی‌بودن و تعلق آن به همه انسان‌ها از هر نژاد و آیینی است؛ ازاین‌رو امام رضا(علیه‌السلام) با توجه به موقعیت خاص خود در دوران ولایتعهدی، گامی مؤثر برای رفع اختلافات، آشکارساختن نواقص موجود در ادیان تحریف‌شده و اثبات حقانیت اسلام برداشتند و می‌توان گفت ایشان ازجمله شخصیت‌هایی هستند که باب گفتوگوی علمی ادیان را در جامعه اسلامی باز کردند.
قاسمی در ادامه گفت: امام رضا(ع) با آگاهی و علم به مفاد کتب سایر ادیان به مواجهه عالمانه روی آوردند و ازاین‌رو در میان ائمه مشهور به عالم آل‌محمد(علیهم‌السلام) بودند. نمود بارز این پدیده را می‌توان در مناظرات امام با جاثلیق، رأس‌الجالوت، هربذ، عمران صابی و عده‌ای از علما و سران برهمن مشاهده کرد.
این پژوهشگر حوزه ادیان افزود: زمانه امام رضا(ع)، عصر ارتباطات فرهنگی و دینی خاصی است. در پی ترجمه آثار یونانی به عربی، سیل مباحثات متنوع کلامی به سمت عالمان مذاهب رشد و شتاب گرفت و گفتگوها علنی و صریح شد. لذا در سالیان ۲۰۰ قمری دیگر، بحث، فقط بعثت پیامبر و بیان قرآن و اعجاز قرآن نیست؛ بلکه برتری و بیان مناظرات مکتبی، بین عالمان ادیان و مذاهب؛ چون امام رضا(ع) و عالمان سایر مذاهب است. مأمون جلسات زیادی تشکیل داد و دانشمندان را جمع کرد تا اینکه بتواند امام رضا (ع) را در مقابل آنها عاجز کند؛ لیکن همیشه نتیجه معکوس بود و امام غالب می‌شد.
گفتوگوی میان ادیان بر مدار مدارا
دکتر قاسمی، درباره عنصر «مدارا» در روش گفتوگوهای امام رضا (ع) گفت: رویکرد و استراتژی امام رضا (ع)، مناظره در قالب گفتگوی عالمانه مبتنی بر رویکرد سازگاری (و نه لزوماً سازشکاری) و روحیه مدارا با مخاطب است؛ چه اینکه مناظره گفتگویی برای ایجاد فهم مشترک و یکی از شیوه‌های مطلوب و مؤثر برای تبیین و نشر معارف الهی است که امام رضا(ع) از آن به‌نیکویی بهره بردند. امام رضا (ع) برای جلوگیری از تحریف اسلام شیعی، گامی مؤثر برای رفع اختلافات، آشکارساختن نواقص موجود در ادیان تحریف‌شده و اثبات حقانیت اسلام برداشتند و با توجه به لقب عالم آل‌محمد(علیهم‌السلام) و آشنایی با سایر ادیان و کتب آنها می‌توان به ایشان پیشوا و امام گفتگوی علمی گفت.
این دانش‌آموخته حوزه علمیه مشهد، درباره اهمیت رویکرد سازگاری در گفتوگوها اظهارکرد: در گفتوگوهای بین ادیانی، به‌جای رویکرد سنتی «دفاع و انکار»، باید نگرش، معطوف به گفتگو با رویکرد «سازگاری» (نه سازشکاری) باشد؛ لذا در جریان مناظرات، امام رضا (ع)، هرگز درصَدد تغییر عقیده طرف مقابل یا تحمیل اعتقاد و نظر خود نشد و آنچه از سیره اخلاقی آن حضرت بدست می‌آید، خلوص و ارشاد مخاطبان بود نه صرفاً غلبه و شکست‌دادن مناظره‌کنندگان! این نحوه گفتگو است که در عصر برخورد تمدن‌ها، بیش‌ازپیش، به آن نیازمندیم.
وی افزود: براساس الگوی امامِ رضا (ع)، تنها راه گفت‌و‌گو با اهل‌کتاب، مجادله احسن است نه صرفِ جَرّ و بحث که روش مناقشه‌‌برانگیز است؛ یعنی هم محتوا باید نیکو باشد و هم شیوه و روش بیان.
این کارشناس حوزه ادیان در ادامه اذعان کرد: بُعد دیگری از الگوهای رضوی را باید در اخلاق و آداب مناظرات حضرت با سایر ادیان و مذاهب جستجو کرد؛ چه اینکه با تأمل در نوع بیان و ادبیات گفتوگوهای امام رضا(ع) می‌توان دریافت مذاکرات ایشان با سایر ادیان، فاقد هرگونه خودرأیی و چیره‌طلبی بود. این روش با مناظرات متداول که با تحقیر و قصد کوچک‌شماری طرف مقابل کاملاً متفاوت است. لذا روش حضرت، بیان روشن‌گرانه معارف الهی و آزادگذاشتن طرف مقابل در پذیرفتن یا نپذیرفتن است و نه به معنای تحمیل عقیده شخصی است.
قاسمی افزود: امام رضا(ع) نسبت به پیروان ادیان و فرقه‌های مختلف برخورد مسامحه‌آمیز داشتند و ضمن احترام به عقاید، مقدسات و کتب آسمانی ایشان، با زبان منطق و مکتب خودشان آنها را قانع می‌کردند. لطف و مدارای امام رضا(ع) در رفتار با غیرمسلمانان و حتی مخالفان به حدی است که راوی به امام رضا(ع) می‌گوید آیا می‌توانم برای پدر و مادرم دعا کنم با اینکه حق امامان و آل‌پیامبر را نشناختند! امام به او فرمودند: دعا کن و صدقه برای آنها بده و اگر در قید حیات هستند و حق را نمی‌شناسند با آنها مدارا کن؛ زیرا رسول خدا(ص) فرمودند براستی مرا با رحمت و با درشتی و نامهربانی مبعوث نکرد.
کادرسازی نتیجه مدارای امام رضا (ع)
حجت الاسلام قاسمی یکی از پیامدهای مدارای امام رضا(ع)، را کادرسازی برای آینده نهضت دانست و اظهار کرد: اساساً امامان رسالت اولیه‌شان تربیت عموم مؤمنان بود نه قیام و تجهیز لشکر و سپاه و… ؛لذا امام صادق(ع) دعوت ابومسلم خراسانی و ابی‌سلمه الخلال را نپذیرفت و امام رضا(ع) نیز ولیعهدی مأمون را به‌طور مطلق قبول نکرد؛ زیرا «انسان»سازی و تربیت نیروی مؤمن ولائی نفوذ و دوامش بیشتر است. امام با چند جلسه مناظره از مخالفان سرسخت اسلام، دوستانی وفادار و علاقه‌مند ساخت؛ مثلاً عمران صابی که افکاری شبه مادی داشت، مدافع اسلام شد و در برابر مخالفان از علمای مذاهب می‌ایستاد و دلایل آنها را باطل می‌کرد.
