بررسی تطبیقی رویکرد جامع‌نویسان نخستین در شیعه و اهل‌سنت

به گزارش شبکه معالم، «دکتر مجید معارف، استاد دانشگاه تهران»، در سومین درس‌گفتار فصل‌ سوم از «مدرسۀ مجازی حدیث‌پژوهی مقارن»، با عنوان «تدوین جوامع حدیثی فریقین»، در مقایسه‌ای تاریخی، به بحث دربارۀ « بررسی تطبیقی رویکرد جامع‌نویسان نخستین در شیعه و اهل‌سنت» پرداخت و ضمن تبیین رویکردهای مشترک جامع‌نویسان شیعه و اهل‌سنت، محورهای این رویکرد مشترک را در ذیل بیان کرد.
نخست. عبور از مرحله اولیه تدوین حدیث یا «گذر از دوره دفاتر کوچک حدیثی به‌سمت تألیف کتب و جوامع بزرگتر»، به‌منظور حفظ و صیانت روایاتی که محصول تدوین اولیه بوده‌اند؛ که درنتیجه، محتوای اصول أربعمأه که میراث حدیثی اولیه شیعه و کمیاب و در معرض انقراض بود، به جوامع حدیثی شیعه منتقل شد. این دغدغه در اهل سنت نیز وجود داشت و به بیان ابن‌حجر عسقلانی، میراث حدیثی پراکنده در مصنفات اولیۀ اهل‌سنت، به جوامع حدیثی آنان منتقل شد.
دوم. اقدام به تهذیب روایات از طریق شناخت روایات جعلی و حتی ضعیف و تدوین حتی‌الامکانِ روایات صحیح؛ به این دلیل که هم شیعه و هم اهل‌سنت، متوجه وجود آفات در احادیث قرن اول یا نیمه اول قرن دوم بودند.
سوم. «توجه به سبک‌های تدوین، در جمع‌آوری و نگارش روایات» اهل‌سنت و شیعه؛ چنانچه جوامع اولیه، فاقد فصل‌بندی و موضوع و بیشتر به صورت جزوات شخصیِ فاقدِ ترتیب بود. دو سبک اصلی تدوین اولیۀ حدیث در اهل‌سنت، یا راوی‌محور و در قالب «معاجم و مسانید» بود و یا موضوع‌محور و در قالب «جوامع حدیثی ناقص یا کامل» که به ابواب گوناگون می‌پرداخت.
چهارم. «پاسخ‌گویی به نیازها، ضرورت‌ها و تقاضاها در حل مشکلات حدیثی و اعتقادی» و حل معضلات و تعارضات موجود در روایات بود که جامع‌نگاران شیعه و سنی را به گردآوریِ جوامع‌حدیثی سوق داد.
پنجم. محور مشترک آخر، «گوناگونی جوامع به لحاظ وجود جوامع مطلق و جوامع نسبی» بود.
پژوهشگر و مولف برجستۀ مباحث تاریخ پژوهی، در ادامه به تمایزات جوامع حدیثی شیعه و اهل‌سنت اشاره کرده و بیان داشتند:
نخست. جوامع شیعی، از مقدمه‌های گویا و گاهی مفصل، برخوردار است که در آنها به مهمترین دلایل و معیارها در گزینش احادیث اشاره شده است، اما جوامع به‌جای مانده از اهل‌سنت، یا مقدمه ندارند یا از مقدمه‌ای بسیار مختصر برخوردارند. بنابراین «شفافیت در معیارهای گزینش» به‌روشنی در جوامع‌حدیثی شیعیان دیده می‌شود. اما در آثار اهل سنت، با کوهی از مجهولات مواجهیم. در صحیح بخاری و مسلم هنوز معیارها دقیقا مشخص نیست.
دوم. در تدوین روایات در شیعه روش های متنوعی مشاهده می شود، در واقع نوعی «خلاقیت در ارائه متنوع اسناد روایات» که این ویژگی نیز در جوامع حدیثی اهل‌سنت دیده نمی‌شود.