شبکه معالم اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی
به گزارش ستاد خبری همایش قرآن پژوه روشن بین «سومین همایش تفسیر و تفسیر نگاری در سده اخیر حوزه علمیه خراسان» و نکوداشت آیتالله شیخ محمد واعظ زاده خراسانی، در آغاز اولین همایش «تفسیر و تفسیرنگاری حوزه علمیه خراسان در سده اخیر» و بزرگداشت آیتالله سیدهاشم میردامادی نجف‌آبادی که صبح ۲۷ فروردین‌ماه در سالن همایش‌های دفترتبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد، حجتالاسلام والمسلمین احمد واعظی اظهار داشت: فلسفه برگزاری چنین جلساتی توجه به میراث علمی گذشته و شخصیت‌های برجسته‌ای است که در تاریخ تشیع بی‌مانند بوده‌اند؛ و پرداختن به آثار عالمان و دین پژوهان بخشی از هویت‌ما و بررسی این سابقه تاریخی یک ضرورت فرهنگی است.
رئیس دفتر تبلیغات اسلامی قم بیان کرد: نگاه به گذشته به معنای، متوقف شدن در این گذشته تاریخی نیست بلکه گامی در راستای هویت‌سازی و فرهنگ‌سازی محسوب می‌شود و خوشبختانه آشناسازی این نسل تاریخی و فرهنگی برای نسل جوان وظیفه‌ای است که حوزه‌های علمیه در سراسر کشور آن را برعهده گرفته‌اند.
حجتالاسلام واعظی در خاتمه اظهار داشت: یادواره‌های متعددی که برای پژوهشگران تاریخی برگزار می‌شود زمینه‌ساز علم‌آموزی بیشتر را فراهم می‌کند؛ توجه به این میراث‌های علمی و شخصیت‌های برجسته تاریخی یک سنت حسنه فرهنگی است که باید ادامه پیدا کند.
رهبر معظم انقلاب: مرحوم آیتالله نجف‌آبادی، عالِمی جامع و عامل و مراقب بود
سپس متن پیام رهبر معظم انقلاب، حضرت آیتالله خامنه‌ای از سوی حجتالاسلام والمسلمین محمدی گلپایگانی رئیس دفتر ایشان بدین شرح قرائت شد:
بسم الله الرّحمن الرّحیم. الحمدلله ربّ العالمین و صلّی الله علی محمّد و آله الاكرمین. تجلیل و تكریم نام و یاد عالم ربّانی، فقیه و مفسّر پارسا و پرهیزگار، مرحوم آیتالله آقای حاج سیدهاشم نجف‌آبادی (رضوان‌الله‌علیه) كار شایسته‌ئی است كه به توفیق و هدایت الهی، دفتر تبلیغات بدان همّت گماشته است. این روحانی عالی‌مقام كه مراتب علمی را در نجف و در محضر اساتید بنام آن روزگار طی كرده و
مفتخر به اجازه و شهادت علمی از آنان بود، در مدّت نزدیك به چهل سال اقامت در مشهد مقدّس، بیشترین تلاش خود را به تفسیر قرآن منعطف ساخته و محفل گرم و بی‌وقفه‌ی تفسیری جذّابی در مسجد گوهرشاد (شبستان شمال غربی) برپا نموده بود.
هر شب پس از اقامه‌ی نماز جماعت، جمعی از ارادتمندان مشتاق، گِرد منبر بی‌پیرایه‌ی این عالمِ عامل، مجتمع گشته و از بیان شیرین و نفس گرم او سخن خدا را می‌شنیدند، و این سفره‌ی گسترده‌ی معرفت و حكمت، ده‌ها سال، مائده‌ی الهی و قرآنی را نصیب دوستداران می‌كرد. ثبت و نگارش همین درس‌های شبانه، تلاش دیگر این عالم قرآنی بااخلاص بود كه اكنون بحمدالله در اختیار همگان قرار گرفته است.( خلاصة البیان فی تفسیر القرآن) در كنار این تلاش ارزشمند قرآنی كه در محیط عمومی آن روزِ مشهد، نظیری برای آن دیده نمیشد، توغّل(ورود عمیق، تعمّق) و تبحّر در كلمات اهل بیت (علیهم‌السّلام) نیز خصوصیت برجسته‌ی دیگر این عالم متّقی و متعبّد بود. تسلّط او بر حدیث چنان بود كه در هر مجلس و محفل، حتّی در جمع خانوادگی ـ كه این حقیر در دوران كودكی و نوجوانی تا اوائل جوانی از اقبال حضور در آن برخوردار بودم ـ رشحه‌ئی از آن كلمات نورانی را به كام حاضران می‌ریخت و مجلس را با ذكر كلمات امامان هدایت (سلام الله علیهم) منوّر می‌ساخت.
درعین‌حال اهتمام به امر دین در میدا‌نهای دشوار و پر خطر حضور داشت
رفتار و منش عملی ایشان در زندگی شخصی به گونه‌ئی بود كه گفتارش را نافذ و اثرگذار می‌كرد. حضور و استفاضه‌ی او از محضر علمای بزرگ اخلاق و سلوك توحیدی در نجف از قبیل عالمِ سالكِ واصلِ الی‌الله مرحوم سیداحمد كربلائی، از او متعبّدی مراقب و اهل تضرّع و بكاء و خشوع، پدید آورده بود؛ تمتّعات متعارف زندگی از قبیل خوراك و پوشاك و شئون اجتماعی و امثال آن، در زندگی او نمودی نداشت. درعین‌حال اهتمام به امر دین در میدا‌نهای دشوار و پر خطر، از قبیل حضور در مجاهدت علمای مشهد در مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ شمسی، از نقاط برجسته‌ی زندگی او بود كه تحمّل زندان و تبعید شش‌ساله از سوی دستگاه رضاخانی در سمنان و شهرری نتیجه‌ی قهری آن به شمار می‌رفت.
مرحوم آیتالله نجف‌آبادی، عالِمی جامع و عامل و مراقب بود، و در مشهدِ آن روز ارادتمندان و مخلصان فراوان داشت، و هنگامی كه خبر وفات ایشان در سال ۱۳۸۰ قمری به قم رسید ـ و اینجانب در آن سالها در قم اقامت داشتم ـ مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی مجلس ترحیم مجلّلی در مدرسه‌ی فیضیه اقامه فرمود و این حقیر و برادر بزرگ و مكرّم مرا مورد تفقّد قرار داد.
شایسته می‌دانم كه در این مناسبت از فرزند فاضل ایشان مرحوم حجّت‌الاسلام والمسلمین آقای حاج سیدحسن میردامادی یاد كنم كه پس از پدر، رشته‌ی تفسیر را به شیوه‌ی آن مرحوم ادامه داد و سالها محفل گرم تفسیری پدر را حفظ كرد. رحمت خدا بر همه‌ی آنان و بر ما.
آیتالله استادی: مرحوم میردامادی در ردیف اول اساتید حوزه علمیه مشهد قرار داشت
در ادامه این مراسم که با حضور دو تن از فرزندان رهبر معظم انقلاب برگزار می‌شد، آیتالله رضا استادی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به بیان نکاتی از سبک زندگی و ویژگی‌های رفتاری مرحوم آیتالله سیدهاشم میردامادی نجف آبادی پرداخت و اظهار کرد: یکی از اهداف برگزاری این یادواره‌ها، آموختن راه زندگی از این عزیزان است؛ مسأله داستان گویی نیست، عزیزی توانسته به گونه‌ای زندگی کند که سال‌های سال مردم را دعوت به دین داری کند؛ هم اهل علم معمم و هم غیر معمم باید به این فکر باشیم که رفتار و منش ما مردم را به دین دعوت کند.
وی افزود: آیتالله میردامادی نجف آبادی در ردیف اول اساتید حوزه علمیه مشهد قرار داشت و از ویژگی‌های بارز این عالم ربانی می‌توان به تواضع فراوان ایشان اشاره کرد. تفسیری که توسط این عالم ربانی نوشته شده بسیار دقیق و آمیخته با روایات است و آنچه که امروز ما نیاز داریم عالمانی است که در عمل بتوانند ماهیت دین را نشان دهند.
استاد حوزه علمیه قم افزود: مرحوم میردامادی در سال ۱۳۰۳ قمری متولد شده و یکی از اساتید اخلاق ایشان آقا سید مرتضی کشمیری بوده که در سنین جوانی از ایشان استفاده می‌کردند؛ این که کسی از ابتدای طلبگی به فکر معنویات توأم با شرح و درس باشد بسیار مهم است؛ ایشان در سن حدود ۲۰ سالگی در درس مرحوم آخوند خراسانی شرکت می‌کردند و در پیام مقام معظم رهبری نیز آمده بود که یکی از اساتید ایشان مرحوم آیتالله سید احمد کربلایی بوده که خود آیتالله میردامادی برای ایشان می‌فرمایند: «او همواره در حال انقطاع و توجه به خدا بود».
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: بنده خودم در جلسه تفسیر ایشان شرکت می‌کردم و یکی از جملاتی که از ایشان در یادم مانده که شاهد ولایت بسیار قوی ایشان بود، این جمله است که می فرمودند «وقتی به بقیع می‌روم بر سر مزار عباس فاتحه نمی‌خوانم چرا که در حالی که علی کمک لازم داشت، عباس به او کمک نکرد.»
آیتالله میردامادی علماً و عملاً مورد قبول بوده‌اند
آیتالله استادی در تبیین شخصیت علمی مرحوم آیتالله میردامادی گفت: سال انتقال ایشان از نجف به ایران خیلی برایم روشن نیست اما از این که رهبری فرمودند حدود ۴۰ سال در مشهد بوده‌اند مشخص است حدود سال ۴۰ قمری به مشهد آمدند اما جای سوال است که چطور با وجود حضور علمای بزرگی در حوزه مشهد، ایشان از همان ابتدا جزء علمای بزرگ شناخته شدند از این رو پیداست علماً و عملاً مورد قبول بوده‌اند.
وی در بیان توصیفات بزرگان دینی از شخصیت آیتالله میردامادی خاطرنشان کرد: آیتالله بهجت(ره) می فرمودند مرحوم میردامادی دعای ابوحمزه را در قنوت نماز خود می‌خواندند و مقام معظم رهبری هم که حرفشان فصل الخطاب حرفهاست و مبالغه ندارند، در پیام شان آیتالله میردامادی را یک عالم وارسته و فقیه در علم و عمل خواندند.
آیتالله استادی در پایان با بیان این که جامعه امروز به این گونه روحانیان و علما نیاز دارد، تأکید کرد: این تجلیل از بزرگان برای حوزه مشهد خیلی خوب است چرا که حوزه مشهد سابقه زیادی دارد؛ ما با تفاسیر مشهد خیلی آشنایی نداریم، تعداد اندکی را می‌شناسیم که تفسیر آیتالله میردامادی و تفسیر عاملی از آن جمله است.
رونمایی از چاپ جدید تفسیر «خلاصةالبیان فی تفسیر القرآن»
در ادامه با حضور آیات گلپایگانی، مقدایی، واعظ‌زاده خراسانی، استادی، حسینی بوشهری، واعظی و نیز فرزندان مقام معظم رهبری از چاپ جدید تفسیر «خلاصةالبیان فی تفسیر القرآن» آیتالله سیدهاشم میردامادی نجف‌آبادی(ره) رونمایی شد. این تفسیر به زبان شیرین فارسی و به شیوه روایی توسط آن مرحوم تدوین شده و حسین نورایی، یکی از شاگردان ایشان آن را به رشته تحریر درآوره است. این تفسیر تا آخر سوره کهف در سال ۱۳۳۹ شمسی در چهار مجلد منتشر شده و اکنون در هفت مجلد گردآوری شده و به همت جامعةالمصطفی(ص) العالمیة و با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۵۰ نسخع ویژه محقیقین به چاپ رسیده است.
برگزاری میزگرد علمی
برگزاری میزگرد تخصصی پیرامون تفسیر «خلاصه البیان فی تفسیر القرآن» مرحوم آیتالله میردامادی و وجوه شخصیتی ایشان، بخش پایانی دومین همایش تفسیر و تفسیرنگاری بود که با حضور آیتالله محمد واعظ زاده خراسانی، محقق قرآنی و داماد مرحوم آیتالله میردامادی، پروفسور مهدی محقق، دبیر انجمن مفاخر ایران، دکتر سید عباس صالحی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد و حجتالاسلام محمد علی مهدوی راد برگزار شد.
دیدار مرحوم سیدهاشم میردامادی با آیتالله بروجردی
در ابتدا میزگرد آیتالله محمد واعظ‌زاده خراسانی، با بیان اینکه آیتالله سیدهاشم میردامادی در کارهای دولتی و سیاسی حضور نداشت و حضور در این غائله تنها برای دفاع از آزادی بوده است، گفت: حادثه مسجد گوهرشاد دومین حادثه بزرگ در زمان رضاخان بوده است که عده‌ای معتقدند تجمع در مسجد گوهرشاد برای اعتراض به کشف حجاب بوده است، این درحالی است که آن زمان طلاب مجبور بودند عمامه‌ها را برداشته و برای استفاده از عمامه اجازه دولتی بگیرند.
آیتالله واعظ‌زاده خراسانی ادامه داد: در زمان رضاخان تنها سه نفر از جمله مرحوم آیتالله سیداحمد نهاوندی، آیتالله رضا احمد کفایی و آیتالله سبزواری مجاز به استفاده از عمامه بودند که با حضور و حمایت بهلول در جریان حادثه مسجد گوهرشاد، قانون برداشتن عمامه‌ها در مدارس دینی حذف شد.
این قرآن پژوه و مؤلف معجم قرآنی ادامه داد: زرتشتیان بر رضاخان مسلط بودند به گونه‌ای که آیتالله سیدهاشم میردامادی را به خاطر حضور در مسجد گوهرشاد و امضا و ثبت نامه‌ای برای لغو قانون پوشش به تهران تبعید کردند. آیتالله سیدهاشم میردامادی ابتدا به زندان سمنان تبعید شده و پس از چهار سال به شهر ری انتقال داده شده است که در آنجا بسیاری از علما از جمله حجتالاسلام مازندرانی با ایشان در ارتباط بود.
آیتالله واعظ‌زاده خراسانی بیان کرد: این پژوهشگر و مفسر عالیقدر، نزد بزرگان و علما از احترام ویژه و والایی برخوردار بود به گونه‌ای که پس از بازگشت ایشان به مشهد مقدس در سال ۱۳۲۰ شمسی مردم از او استقبال گرمی کردند.
وی با بیان خاطره‌ای از این عالم دینی ادامه داد: آیتالله سیدهاشم میردامادی به همراه برادر بزرگتر آیتالله نوری به شهر نجف‌آباد رفته و در محضر آیتالله بروجردی حاضر شدند و در دست معظم‌له را بوسیدند و آیتالله بروجردی متقابلا دست این مفسر والا مقام را بوسیدند.
آیتالله واعظ‌زاده خراسانی بیان کرد: سیدهاشم میردامادی که سال ۱۳۰۳ هجری قمری مطابق با ۱۲۶۰ شمسی در نجف اشرف چشم به جهان گشود، تحت نظر اساتیدی همچون آیتالله آخوند محمدکاظم خراسانی، آقامیرزا محمدتقی شیرازی و میرزا حسین نائینی کسب فیض کردند.
مرحوم سیدهاشم میردامادی با آقای حکیم هم مباحثه بودند
وی اظهار کرد: مرحوم آیتالله سیدهاشم میردامادی نیز با آقای حکیم هم مباحثه بودند و با ایشان رفت و آمد خانوادگی داشته‌اند که از ریاضت‌های ایشان نقل‌های بسیاری شده است؛ در این خصوص آقا سید احمد کربلایی و آیتالله سید مرتضی کشمیری این عالم عالی قدر را در نجف به همین عنوان، شهرت دادند.
این قرآن‌پژوه و مؤلف معجم قرآنی ادامه داد: عبادت ایشان بسیار با خلوص نیت انجام می‌شد و بر واجبی همچون نماز بسیار مقید بودند، به گونه‌ای که از ایشان نقل شده است هنگام خروج از منزل و حرکت به سمت حرم مقدس امام رضا(ع) ذکر از لبان ایشان جدا نمیشد و دائم الذکر بودند.
وی با بیان اینکه علت آمدن این عالم عالیقدر به مشهد مقدس به دلیل کسالت والده ایشان بود، گفت: آیتالله میردامادی در سلسله خاندان میردامادی که همه از فرزندان یگانه دختر میرداماد بزرگ هستند، همسر سیداحمد علوی بوده است. از این ناحیه آیتالله میردامادی با هفت واسطه به میرداماد می‌رسد و همچنین نسب میرداماد با ۲۱ واسطه به امام علی بن حسین(ع) منتهی می‌شود.
آیتالله واعظ‌زاده خراسانی ادامه داد: رهبر معظم انقلاب، نوه دختری آیتالله سیدهاشم میردامادی فرزند مرحومه خانم خدیجه میردامادی هستند و آیتالله سید علی سیستانی مطابق با اسناد و فرمایش خودشان از نوادگان فرزند ذکور میرداماد به نام میرزا سجاد که در جوانی بدرود حیات گفتند، هستند.
مهدوی‌راد: در حدیث و روایات بسیار مدیون حوزه علمیه مشهد هستیم
سپس حجتالاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، محقق و قرآن‌پژوه معاص، در مورد سبک‌شناسی تفسیر خلاصةالبیان مرحوم میردامادی اظهار کرد: در بحث حدیث و روایات بسیار مدیون حوزه علمیه مشهد هستیم زیرا تفسیر روایی ظرفیت بسیار زیادی دارد که به آن به خوبی پرداخته نشده است.
وی با بیان اینکه مرحوم میردامادی نیز به این امر اذعان داشته‌اند، ادامه داد: تفسیر مرحوم میردامادی به لحاظ ساختار ظاهری، تفسیر متوسطی است و به لحاظ محتوا تفسیر محصوری نیست؛ محصور بدان معناست که مفسر آیه را در ابتدا آورده، در ادامه آن روایات را بیان می‌کند و چالشی با روایات در آن دیده نمی شود مگر محدثانه.
این پژوهشگر روایت را وجه قالب این تفسیر عنوان کرد و افزود: با این وجود در تفسیر خلاصةالبیان، نکات ادبی بسیاری آمده و واژه‌پژوهی خوبی در بحث‌های علوم قرآنی دارد که البته کم است. در ادبیات قرآنی ما کتاب علوم قرآنی مستقل کمتر تألیف شده است و بیشتر در دل تفسیر این علوم نوشته می‌شد که تجمیع این مباحث با یکدیگر کار بزرگی است.
در تفسیر خلاصةالبیان استفاده از روایات بسیار است
حجتالاسلام مهدوی‌راد با بیان اینکه آنچه در تفسیر خلاصةالبیان مشاهده می‌شود، استفاده از روایات بسیار است، اظهار کرد: مرحوم میردامادی روایات رقیب را که نمی‌پسندد در این کتاب نیاورده و آنهایی را انتخاب کرده که دقیق است، گاهی هم نمونه رقیب را بیان می‌کند و به نوعی نشان می‌دهد که آن را قبول ندارد.
این پژوهشگر معاصر، مسئله مهم دیگر در این تفسیر را موضع‌گیری مناسب نسبت به اسرائیلیات دانست و افزود: اسرائیلیات در این تفسیر راه پیدا نکرده است و آنچه را که بیان می‌کند انتخاب درست و صحیحی بوده است؛ به عنوان نمونه در ماجرای خلقت حضرت آدم(ع) و حوا(ع) مفسر آن روایاتی را بیان می‌کند که اشتباه بودن این اسرائیلیات را نشان دهد.
این استاد حوزه علمیه افزود: همچنین در این تفسیر، مرحوم میردامادی در مورد قصص دیگر قرآنی از جمله جریان حضرت داوود(ع)، روایت‌های ناهنجار را نیاورده است، در ماجرای حضرت یوسف(ع) نیز که میدان تاخت و تاز اسرائیلیات است، مشخصا به چند مورد اشاره کرده و روایت‌های ائمه(ع) را که سند درستی دارند، بیان کرده است.
حجتالاسلام مهدوی‌راد با بیان اینکه مرحوم میردامادی در تفسیر خلاصةالبیان در انتخاب روایات بسیار دقت و تأمل داشته است، ابراز کرد: این مفسر در بحث روایات به تفسیر و ترجمه آنها پرداخته و نکات بسیاری را برای مردم بیان کرده است.
این پژوهشگر قرآن با بیان اینکه تفسیر خلاصةالبیان به دلیل توجه بسیار به روایات در زمره تفسیری روایی قرار می‌گیرد، گفت: لذا در حال حاضر ما باید این میراث گران‌قدر و بزرگ الهی را به روز و دقیق استفاده کنیم زیرا اگر تجدد هم پای در سنت کهن نداشته باشد ارزشی نخواهد داشت.
وی با بیان اینکه در پژوهش و مطالعات دانشمندان و فضلای اهل سنت جریان قابل توجهی شروع شده تا میراث روایی تحلیل شود، گفت: روایات ما ظرفیت مهمی دارند تا از آنها برای چگونه تفسیرکردن آیات استفاده کنیم؛ گاهی ائمه(ع) آیات قرآن را برای ما تفسیر کرده تا از آن استفاده کنیم اما گاهی هم آیات را به گونه‌ای تفسیر می‌کنند تا به ما یاد دهند که تفسیر باید اینگونه باشد و شما هم می‌توانید استفاده کنید.
حجتالاسلام مهدوی‌راد یکی از خدمات بزرگ علامه طباطبایی در تفسیر را قائله‌مند کردن بسیاری از روایات دانست و گفت: علامه می‌فرماید ما از نوع تفسیر ائمه(ع) متوجه می شویم به آن بزرگواران یاد دادند که جمله‌ای که معنای کاملی دارد مفاد آن هم در سیاق است و هم در معنا لذا ما باید از ظرفیت بزرگ تفسیر روایی در دوران کنونی استفاده کنیم.
دکتر محقق: در معرفی علما و اندیشمندان جامعه کوتاهی کرده‌ایم
در ادامه دکتر مهدی محقق سخنران دیگر میزگرد افزود: در برخی نقاط کشور یادواره‌هایی به مناسبت نکوداشت علما و اندیشمندان برگزار شده که مردم آن مناطق حتی اسم این افراد را هم تا آن زمان نشنیده بودند که این یک ضعف است.
وی اظهار کرد: مردم و نسل جوان باید با این علما و مفاخر بیشتر آشنا شده و آنان را الگوی خود در زندگی فردی و اجتماعی قرار دهند. متخصصان و صاحب نظران در هر حوزه‌ای در وهله نخست باید مفاخر علمی مرتبط با دانش و تخصص خود را شناخته و سپس برای بازشناسی و معرفی آنان به جامعه بکوشند.
دکتر محقق برگزاری یادواره آیتالله میردامادی نجف آبادی را یکی از اقدامات مهم در افزایش شناخت مردم و حوزویان نسبت به شخصیت و آثار وی ذکر کرد و بر استمرار برگزاری چنین یادواره‌هایی تاکید کرد.
وی در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: مباحث تفسیری مرحوم آیتالله میردامادی نجف آبادی در زمان خود و حتی بعد از آن و زمان حاضر از جایگاه خاصی در بین تفاسیر برخوردار است.
دکتر صالحی: اجتهاد روایی؛ ویژگی تفسیر خلاصةالبیان است
دکتر سیدعباس صالحی، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان آخرین سخنران میزگرد، در مورد سیر تحول و تطور در خراسان ابراز کرد: خراسان و حوزه علمیه آن قطب علمی تشیع و جهان اسلام بوده است لذا یکی از ویژگی‌های خراسان این است که پشتوانه‌ای برای علوم اسلامی قرآن‌پژوهی به شمار می‌رود.
مراحل تاریخی تفسیر در حوزه خراسان
وی ادامه داد: در حوزه تشیع و جایگاه خراسان چند مرحله تاریخی را می‌توان در قرآن‌پژوهشی و عمدتا تفسیر برشمرد که مرحله اول آن از دوران غیبت تا عصر صفویه، دوره دوم از صفویه تا قرن ۱۴ و مرحله سوم بعد از قرن ۱۴ است.
صالحی افزود: در فضای غیبت تا صفویه نقش قابل توجهی برای خراسانی‌هایی که در این جایگاه قرار داشتند و به دیگر نقاط رفتند، مشاهده می‌کنیم که از برجسته‌ترین آنها می‌توان به شیخ طوسی یکی از علمای شیعی نظریه‌پرداز در علوم قرآنی و اسلامی و از جمله تفسیر اشاره کرد.
معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با بیان اینکه شیخ طوسی در منطقه طوس متولد و سپس به بغداد رفت، اظهار کرد: وقتی شیخ طوسی به آن منطقه وارد می‌شود، حدود ۲۳ سال سن داشته و در کنار شیخ مفید رشد و نمو می‌کند با این حال ریشه علمی وی به خراسان برمی‌گردد به طوری که در بغداد آثار وی به برجسته‌ترین منابع شیعه تبدیل می‌شود.
وی اضافه کرد: بعد از شیخ نیز بزرگانی مانند عطار نیشابوری که از شاگردان شیخ طوسی بوده‌اند، در این منطقه رشد می‌کنند که نقش قابل توجهی در انتقال قرآن‌پژوهی داشته‌اند.
شیخ ابوالفتوح رازی؛ از مفسران منطقه خراسان
صالحی، شیخ ابوالفتوح رازی را از دیگر مفسران منطقه خراسان دانست و عنوان کرد: ریشه اجداد فقه نیز به این منطقه باز می‌گردد و بعد از آن جلوتر که می‌آییم، به تفسیر طبرسی به عنوان امین‌الاسلام می‌رسیم؛ او نیز متولد منطقه بیهق سبزوار است و نقش مهمی در بحث تفسیری حوزه مشهد و حتی کل جهان اسلام داشته است.
وی با بیان اینکه شاگردان شیخ طبرسی در حوزه مشهد قابل توجه هستند، اظهار کرد: افرادی مانند ابن شهر آشوب و قطب راوندی نمونه‌ای از این شاگردان هستند که در ادامه این مسیر در انتشار اندیشه‌های تفسیری و پژوهش‌های قرآنی در منطقه خراسان تأثیرگذار بوده‌اند.
صالحی با اشاره به مرحله دوم جایگاه خراسان در قرآن‌پژوهی و به ویژه تفسیر از صفویه تا قرن ۱۴ اضافه کرد: صفویه نقش مهمی در استحکام و تحکیم علوم قرآنی از جمله تفسیر داشته که در این زمینه سلسله تبارشناسی قرآن‌پژوهی در خراسان و به ویژه در جهان تشیع مهم است.
این نویسنده، دوره سوم را از قرن ۱۴ به بعد دانست و گفت: در این دوران خراسانی‌هایی داریم که از حوزه خراسان بیرون رفته اما رگه‌هایی از تفکر تفسیری این منطقه را داشته‌اند، به عنوان نمونه می‌توان به تفسیر مواهب‌الرحمن فی تفسیر القرآن سیدعبدالاعلی سبزواری اشاره کرد که ریشه‌هایی از این منطقه در تفسیر سبزواری به چشم می‌خورد.
قرن ۱۴؛ زمان پیدایش رویکردهای جدید تفسیری در حوزه علمیه خراسان
وی با بیان اینکه در حوزه قم و تهران نیز شهید آیتالله مرتضی مطهری حضور داشته است، البته مدتی را نیز در مشهد بوده که از حوزه تفسیری این منطقه نیز بهره برده است، اضافه کرد: در قرن ۱۴ در حوزه خراسان، شاهد رویکردهای مبارکی در حوزه قرآن هستیم که برخی در ادامه دوره‌های قبلی بوده‌اند اما چند رویکرد خاص را نیز در ۱۰۰ سال اخیر مشاهده می‌کنیم.
صالحی، رویکرد اول را رویکرد موضوعی به قرآن دانست و ابراز کرد: در آثار مهدی اصفهانی و مکتب خراسان شاهد تفسیرهای موضوعی در این زمینه هستیم که بیان الفرقان سید مجتبی قزوینی نمونه‌ای در این خصوص به شمار می‌رود.
معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با بیان اینکه رویکرد دوم، علمی و اجتماعی است، اظهار کرد: در واقع همه علوم جدید در فضای قرن ۱۴ شکل می‌گیرد و فضای اجتماعی موجب تألیف تفسیرهای علمی و اجتماعی شده است که تفسیر نوین محمدتقی شریعتی، یک تفسیر اجتماعی محسوب می‌شود.
وی، رویکرد سوم را تفسیر نظام‌مند عنوان کرد که این نگاه را در دیدگاه رهبر معظم انقلاب در حوزه تفسیر می‌توان یافت و ادامه داد: نمونه‌ای از این تفسیر در سال ۴۷ در جلسات تفسیر حوزه و محافل دانشجویی بیان شده است زیرا این نگاه یک نگاه نظام‌مند بوده و به دنبال احیا و بازسازی جدید است.
رویکرد سیستمی به قرآن در حوزه تفسیر مبنای تمدن سازی نوین است
صالحی با بیان اینکه نمونه دیگری از تفسیر رهبر معظم انقلاب در سال ۹۲ به چاپ رسیده است، اظهار کرد: بر اساس این رویکرد، باید با یک نگاه سیستمی به قرآن نگریست تا این کتاب مبنای تمدن‌سازی نوین قرار گیرد که این رویکرد در ایران و به ویژه جهان تشیع کم نظیر و قابل توجه است.
وی نگاه چهارم را رویکرد اجتماعی عمقی و عامه‌گرا دانست و افزود: در این نگاه به گونه‌ای تفسیر می‌کنند که توده‌های مردم نیز بتوانند در کنار علما از آن بهره‌مند شوند که تفسیر خلاصةالبیان مرحوم میردامادی نمونه‌ای از آن است.
صالحی اضافه کرد: مرحوم میردامادی در جلسات قرآن خود در مسجد گوهرشاد، آیات این کتاب الهی را بدین شکل و با حضور مردم جهت بهره‌مندی همگانی تفسیر می‌کردند.
اجتهاد روایی؛ ویژگی تفسیر خلاصةالبیان
وی با بیان اینکه این سبک برای خودش نیازمند واکاوی دقیقی است، گفت: ویژگی این سبک اجتهاد روایی است و به جهت وجود روایات برای زینت دادن آن، مردم از آن بیشتر تأثیر می‌پذیرند.
صالحی در نهایت به دو رویکرد تفسیری جدید در حوزه خراسان اشاره کرد و یادآور شد: در یک رویکرد شاهد نگاه سیستمی ـ تمدنی به قرآن هستیم که بنیانگذار آن رهبر معظم انقلاب است، این رویکرد نشان می‌دهد چطور باید مفاهیم را نوسازی کرد؛ در رویکرد دوم یعنی همان تفسیر عامه‌پسند به دنبال آن هستیم تا قرآن را به گونه‌ای عرضه کنیم که خواص و عوام در کنار یکدیگر از آن بهره ببرند.
قابل ذکر است، دومین همایش از سلسله همایش‌های تفسیر و تفسیرنگاری در سده اخیر حوزه علمیه خراسان در قالب یادواره عالم مجاهد مرحوم آیتالله سید هاشم میردامادی نجف آبادی به همت مرکز تخصصی آخوند خراسانی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان رضوی برگزار شده است.
یادآوری می‌شود؛ آیتالله حاج سیدهاشم میردامادی ـ معروف به نجف‌آبادی فرزند میرعبدالحسین و پدر بزرگ مادری مقام معظم رهبری است. ایشان در سال ۱۳۰۳ قمری (۱۲۶۵ ش) در نجف اشرف در خاندان علم و فضیلت دیده به جهان گشود. نسب وی با سی واسطه به «ابوالحسن محمد دیباج» فرزند امام صادق (ع) می‌رسد. بیشتر نیاکان وی از دانشمندان و رجال علمی، نظیر حکیم نامور عصر صفوی، میرداماد، صاحب قبسات، صراط مستقیم، سدره النمتهی و…، و علامه میر محمد اشرف، مؤلف فضایل السادات، اشرف المناقب، علاقه التجرید و… بودند.
آیتالله سیدهاشم نجف‌آبادی میردامادی چهار بار به حج مشرف شد. ایشان اهل ذوق و عرفان بود و محضر عرفایی چون سید احمد کربلایی و سید مرتضی کشمیری را درک کرده بود. به تصریح مقام معظم رهبری بین پدر (آیتالله سید جواد خامنه‌ای) و آیتالله سیدهاشم نجف‌آبادی (پدربزرگ) این زهد و عرفان وجهی مشترک بود.
حاج سیدهاشم میردامادی سرانجام، در شب سه شنبه ۲۳ جمادی الثانی سال ۱۳۸۰ قمری به علت بیماری قلبی، در سن ۷۷ سالگی دار فانی را وداع گفت و در جوار حرم مطهر امام رضا (ع) در رواق دارالسعاده به خاک سپرده شد.
