شبکه معالم اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی
به گزارش ستاد خبری همایش قرآن پژوه روشن بین «سومین همایش تفسیر و تفسیر نگاری در سده اخیر حوزه علمیه خراسان»، اسـتاد محمد واعظ‌زاده به سال ۱۳۰۴ خورشیدی در شهر مقدس مشهد و در خانواده‌ای که تا چندین پشـت عـالمان و واعـظان دین بوده‌اند دیده به جهان گشود.
به دوره ابتدایی را در مکتب‌های قدیمی، مدرسه معرفت و در محضر پدر بزرگوارش واعظ شهیر آقا حاج شیخ مهدی واعظ‌خراسانی (۱۲۴۸-۱۳۲۹ش) گذراند. در سال ۱۳۱۸ خورشیدی به همراه پدر راهی نجف اشـرف شد تا مبادی عـلوم دیـنی، ادبیات عرب و منطق را در آن شهر علم و تقوی بیاموزد. وی پس از کسب فیض از مولی‌الموحّدین علی7 و حوزه علمیه پررونق آن روزگار نجف‌اشرف در سال ۱۳۲۱ به مشهدمقدس مراجعت کرد.
پس از شهریور ۱۳۲۱ش در حوزه علمیه مشهدمقدس ـ‌که پس از فـاجعه مسجد گوهرشاد و تبعید علما و مدرسان اینک از پی فرار رضاخان دوباره تجدیدحیات یافته بود‌ـ استاد، دوره شرح لمعه و قوانین الأصول را در محضر مرحوم حاج میرزااحمد مدرس‌یزدی (متوفی ۱۳۵۰ش) فراگرفت. رسائل شیخ را نزد مـرحوم حـاج شیخ محمدکاظم دامغانی (۱۲۷۷-۱۳۵۹ش)، المکاسب المحرّمه را نزد مرحوم حاج شیخ غلامحسین بادکوبه‌ای(محامی) (متوفی ۱۳۳۳ش)، کفایه و مکاسب و نزدیک به یک دوره خارج اصول و تمام مباحث اجتهاد و تقلید کتاب عروه الوثقی و کتاب طهارت را در درس خـارج مـرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی (۱۲۷۰-۱۳۳۹ش) آموخت. یک دوره خارج اصول را نزد مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی (۱۲۷۹-۱۳۴۵ش) و بخشی از خارج جلد اول کفایه را در حوزه درسی آقای حاج میرزااحمد کفایی (آقازاده آخوندخراسانی) (۱۲۶۱-۱۳۵۱ش) فراگرفت و مدتی نیز درس اصول مرحوم آیت‌الله یونس اردبیلی (۱۲۵۴-۱۳۳۶ش) شرکت کرد.
در زمینه علوم عقلی نیز شرح منظومه حاج ملاّهادی سبزواری را نزد مرحوم شیخ سیف‌الله ایسی (۱۲۷۷-۱۳۴۲ش) و قسمتی از الهیات اسفار و شرح هـدایه مـیبدی آخـوند ملاّصدرا و تمام قسمت فلسفه اشارات ابن‌سینا به اضافه یک دوره معارف و اعتقادات را به‌تفصیل نزد مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی (۱۲۷۹-۱۳۴۵ش) فراگرفت. علاوه‌بر آنچه گفته شـد، یـک دوره مـعارف را هم نزد مرحوم میرزامهدی اصفهانی (۱۲۶۴-۱۳۲۴ش) به سبک و سلیقه مخصوص آن مرحوم تحصیل کرد. شیخ محمد، حضورِ اندیشمندانِ بزرگی همچون مرحوم میرزامهدی آشتیانی (۱۲۶۷-۱۳۳۱ش) را در شهر مشهد غنیمت شمرد و مباحثی از اصول را نزد آن فیلسوف شرق تلمّذ کرد.
آن مرحوم در سال ۱۳۲۸ به‌قصد تکمیل آموزه‌های علمی به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد و مدت یازده‌سال از استادان معروف این حوزه کسب فیض کرد. عظمت علمی و شکوه حوزه درس مرحوم آیت‌الله حاج‌آقا حسین طباطبائی‌‌بروجردی (۱۲۵۴-۱۳۴۰ش) موجب شد کـه در تمام این مدت در درس‌های فقه و اصول و رجالِ ایشان شرکت کند و در ثبت و ضبط تقریراتِ آن استاد اعظم اهـتمام ورزد و افـزون‌بـر درس‌های عمومی، از توفیق ملازمت مخصوص آن بزرگوار و بهره‌جویی از آرای علمی وی برخوردار شود. در سال 1333 بـنا بـه تـمایل و دعوت آن فقیه ژرف‌اندیش، شیخ محمد و جمعی دیگر از فضلا به‌منظور رفع نواقصِ کتاب‌های حدیث و مـدارک فـقه شـیعه، زیرنظر آن مرجع بزرگ به تدوین کتاب مهم و بی‌سابقه‌ای نظیر وسایلُ الشیعه همّت گماشتند. این پژوهش سترگ «جامعُ احادیث الشیعه فی احکامِ الشریعه» نام گرفت و تدوین آن بالغ بر هفت سال ادامـه یافت.
باری! درنتیجه آن پژوهش، چندین مجلّد حجیم با اسلوبی بدیع حاوی تمام احادیث احکام، تألیف و آمادۀ چاپ شـد که بسیاری از حواشی و توضیحات و بخشی از مقدمه آن کتاب به قلم استاد واعظ‌زاده به تحریر درآمـده است. اسـتفاده از نظریات علمی و رجالی و اطلاعات وسیع آیت‌الله بروجردی و مشارکت در تألیفات و آثار رجالی ایشان موجب شد، شیخ محمد موردتوجه خاص آقای بروجردی قرار گیرد و چندین نوبت، نوشته‌های شیخ از درس آن مـرحوم، مـورد تشویق و تقدیر آن استاد اعظم واقع شود.
افزون‌‌بر آنچه ذکر شد، شیخ محمد در حوزۀ علمیۀ قـم، حـدود سـه سال از درس خارج مکاسب مرحوم آیت‌الله سید محمد حجّت کوه‌کمره‌ای‌تبریزی (حدود ۱۲۳۳-۱۳۳۱ش) و سـه سـال از درس اصولِ امامخمینی و درسِ خارج فقه (خیارات بیع) مرحوم آیت‌الله سید صدرالدین صـدر (۱۲۶۰-۱۳۳۲ش) و نـُه سال از درس خارج عروه الوثقی مرحوم آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی (۱۲۷۷-۱۳۷۲ش) و یک سال از درس اصول مرحوم شیخ محمدعلی اراکی (۱۲۷۴-۱۳۷۳ش) و درس خارج فـقه آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری (۱۲۸۴-۱۳۶۵ش) بهره بُرد.
در زمینه علوم عقلی نـیز، الهیات شفای ابن‌سینا را در محضر مرحوم علّامه سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) تـلمّذ کرد و بخش‌هایی از بحث‌های فلسفی علّامه را ـ‌کـه بـه نام اصـول فـلسفه و روش رئالیسم در چندجلد منتشر شده است‌ـ طیّ جـلسات هفتگی در محضر آن متأله فیلسوف فراگرفت.
استاد مکرّم، به‌رسم طلاّب فاضل در حوزه‌های علمیه، از آغاز تحصیلات حوزوی به تدریس کتاب‌های درسی حـوزه پرداخت؛ کتبی مانند: البهجه المـرضیه فـی شرح الألفیّه (سیوطی)، شرح نظام، مغنی، حاشیه ملاّعبدالله، مـطوّل، شـرح لمعه، معالمُ الأصول، فرائدُ الأصول، المکاسب، کفایه الأصول، شرح منظومه و شرح تجرید و… .
معظّمٌ‌له در طول تحصیل و تدریس مشمول عنایت‌های بسیاری از شخصیت‌های علمی قرار گرفت و از اساتید مبرّز حوزه‌های علمیّه اجازه‌های روایـتی و اجـتهاد اخذ کرد. از آن‌جمله: اجازه اجـتهاد از مرحوم علامه سـید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش)، اجازه شفاهی یا کتبی حدیث از مرحوم آیت‌الله بروجردی و شیخ آقابزرگ تهرانی (۱۲۵۴-۱۳۴۸ش) (صاحب کتاب الذریعه)، اجـازه اجـتهاد از آیت‌الله آقـای سـید صدرالدین جـزائری (۱۲۷۴-۱۳۴۵ش)، اجـازه روایت از مرحومان علامه سمنانی(۱۲۵۹-۱۳۴۹ش) آیت‌الله رامهرمزی (سیدعلی موسوی بهبهانی)، علّامه شوشتری (۱۲۸۱-۱۳۷۴ش) و از دو تن از علمای سوریه و قاهره).
دانشکده الهیات دانشگاه مشهد -که در سـال ۱۳۳۷ خورشیدی افتتاح شد- در سال ۱۳۳۹ از آیت‌الله محمد واعظ‌زاده بـرای تـدریس دروس تاریخ فقه، تـاریخ حدیث، تفسیر، تاریخ ادیان و دیگر دروس مربوط به علوم قرآن و حدیث، دعوت به عمل آورد. ایشان پس از رایزنی با برخی از استادان و همفکران، به‌منظور حفظ گسترش تفکر اصیل اسلامی تـصمیم گرفت عهده‌دار تدریس دروس علوم قرآن و حدیث و فقه در این دانشکده شود. دانشجویان کارشناسی‌ارشد و دکتری توفیق این خوشه‌چینی را داشتند و جزوه‌های درسـی ایـشان در فنون مختلف مورد استفاده همگان اعم از دانشجو و سایر اساتید بود.
یکی از خدمات به‌یادماندنی استاد در طی سال‌های خدمت در دانشکده برگزاری کنگره هزاره شیخ طوسی بود. این کنگره به پایمردی استاد در سال ۱۳۵۰-۱۳۴۹ خـورشیدی در دانـشگاه مشهد و با شرکت بسیاری از دانشمندان و علما و استادان داخل و خارج کشور برگزار گردید و با کوشش و تصحیح مرحوم واعظ‌زاده کتاب فهرست شیخ طوسی، اختیار مـعرفه الرجـال شیخ طوسی، یک جلد حجیم مـقالات عربی و دو جلد مقالات فارسی که بهترین مأخذ مرجع زندگی شیخ طوسی است، چاپ شد. علاوه‌بر چاپ مقالات ارایه‌شده به کنگره در سه مجلّد، چـندعـنوان از اهمّ کتاب‌های شیخ طـوسی ازجمله اختیار معرفه الرجال و الفهرست نیز تصحیح و به زیور چاپ آراسته شد.
استاد به موازات تدریس و پژوهش در بسیاری از مجامع علمی داخلی و خارجی به ارایۀ مقاله و سخنرانی نیز پرداخت. او در راستای اهداف «تقریب» و نیز همدلی و همگرایی بین مذاهب اسلامی بیش از ۵۰ سفر علمی بـه 30 کـشور جهان در کارنامۀ خود دارد. سفرهایی از آسیا گرفته تا آفریقا و اروپا. کشورهایی چون: اتیوپی، اردن، ازبکستان، اکراین، امارات متحده عربی، اندونزی، بحرین، برونئی، بلژیک، بوسنی و هرزگوین، پاکستان، ترکیه، روسیه، سودان، سوریه، عربستان سعودی، عمان، قرقیزستان، قزاقستان، کنیا، کویت، لبنان، مـالزی، مـراکش، مصر، نـیجریه، هند، تانزانیا، یمن، آلمان، بریتانیا، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا.
وی در این سفرهای علمی با شش رئیس‌جمهور ازجمله: سـوهارتو، عمر البشیر و صادق المهدی، تانزانیا و چندپادشاه ازجمله مـلک حـسن دوم و چندین شیخ پیر طریقت ازجمله دو طریقۀ شیخ بهائی در قاهره و مغرب و شیخ ابراهیم‌خان (پیر طریقت ازبکستان) و بـسیاری از انـدیشمندان جهان اسلام و چندتن از شیوخ ازهر و مفتیان مصر، سوریه و لبنان و استادان دانشگاه‌ها دیـدار و گفت‌وگو داشته است.
بی‌تردید او در پی آگاه‌شدن از اوضاع مسلمانان و پیشرفت علمی و اجتماعی آنان بود و از این طریق، ویژگی‌های اسلام و مذاهب اسلامی و بویژه مـکتب اهل‌بیت: و مذهب شیعه امامیه را با مخاطبان خود در میان می‌گذارد. ارتباط با اسـتادان و شخصیت‌های بزرگ مسلمان در ایـن کـشورها، تبادل‌نظر و تشکیل جلسات و سخنرانی برای دانشجویان و مردم در مجامع مذهبی و تبیین اصول و مبانی فلسفی، کلامی و فقهی اسلام و مذهب اهل‌بیت: و برقرارکردن مبادلات فرهنگی میان مؤسسات علمی و فرهنگی آنان با مـجامع علمی و مذهبی ایران، از دستاوردهای این سفرهای علمی بود.
مرحوم آیت‌الله محمد واعظ‌زاده‌خراسانی اهل‌قلم بود و در موضوعات فراونی نظیر: حدیث شیعه و اهل‌سنت، تاریخ حدیث در اسلام، احادیث مجعوله و اسرائیلیات، علوم قرآنی، انقلاب اسلامی ایران، تفسیر قرآن، تاریخ فقه و اصـول، تـاریخ تفسیر، فقه و اصول، کلام و فلسفه اسلامی، عرفان و تصوّف اسلامی، تاریخ اسلام و تاریخ تشیّع مقاله‌های بسیاری نوشت.
علاوه‌برآن استاد در طول تدریس در مقاطع کارشناسی‌ارشد و دکتری دانشکده الهیات دانشگاه فـردوسی مـشهد راهنمایی و مشاوره رساله‌های بسیاری از دانشجویان را در این مقاطع برعهده داشت.
اینک سیاهه‌ای از آثار استاد به‌اختصار معرفی می‌گردد.
الف: کتاب‌ها
۱٫ امامخمینی و انقلاب اسلامی: این کـتاب مـجموعه مـقالات آیت‌الله محمد واعظ‌زاده‌خراسانی درباره انقلاب اسلامی، امامخمینی و مرجعیت اسـت.
۲٫ پیـام وحدت: مجموعه مصاحبه‌های مطبوعات، شخصیت‌ها و مؤسسات فرهنگی و علمی با آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی در این کتاب فراهم آمده است.
۳٫ ندای وحدت: مجموعه سخنرانی‌های آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی در نـمازجمعه تهران است که به زبان‌های عربی، انگلیسی و اردو برگردان شـده است.
۴٫ حیاه الإمام البروجردی: این کتاب مقدمه سلسله تحقیقات رجال‌شناختی آیت‌الله بروجردی است که زیرنظر آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی چـاپ شـده است.
۵٫ الحجّ فی السّنه: در این نوشتار، حج از دیدگاه روایات شیعه و اهل‌سنت بررسی شده است.
۶٫ دراسات و بحوث: این کتاب مجموعه‌ای دو جلدی است که در جلد اول ۲۳ مقاله و در جـلد دوم ۱۵ مـقاله درباره تاریخ اسلام، وحدت اسلامی و منابع اسلامی تدوین شده است.
۷٫ رساله الشیخین: حـاوی مـکاتبه مـیان آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی و شیخ «بِن‌‌باز» مفتی فقید عربستان‌سعودی است.
۸٫ زندگانی آیتُ‌الله بـروجردی: ایـن نـوشتار به مناسبت کنگره بزرگداشت آیتُ‌الله بروجردی و شیخ محمود شلتوت تدوین شده است.
۹٫ سـه گـفتار درباره شهید مطهری: این کتاب حاوی سه سخنرانی آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی درباره زندگی علمی اسـتاد شـهید مـرتضی مطهری است.
۱۰٫ مجموعه مقالات استاد: این کتاب حاوی مجموعه‌‌مقالات آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی در موضوعات گوناگون اسـت کـه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آن را در چند مجلّد در دست چاپ دارد.
۱۱٫ الوحده‌ُ الاسلامیّه؛ عناصرها و موانعها: این کـتاب، شـامل بـخشی از مقالات عربی آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی در زمینه وحدت اسلامی است.
ب: تصحیح، تحقیق، تعلیق و ترجمه
۱٫ الجمل والعقود فی العـبادات: ایـن کتاب یکی از آثار فقهی شیخ طوسی است که وی در آن، عبادات را به ایجاز و اخـتصار بـا ذکـر اجزا و شرایط و با ارقام برای حفظ‌کردن گردآوری کرده است. آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی این کتاب را تصحیح، تـحقیق و تـرجمه کـرده و در سال 1337ش انتشار داده است.
۲٫ تنظیم و چاپ سلسله مباحث رجالی آیتُ‌الله بروجردی کـه بـا مقدمه‌ای تحقیقی و مفصّل چاپ شده است.
۳٫ گردآوری مقالاتِ کنگره شیخ طوسی در سه مجلد به مناسبت کـنگره هـزاره شیخ طوسی در دانشکده الهیات دانشگاه مشهد.
۴٫ مجموعه مقالات و کتاب‌نامه فارسی و عربی و انـگلیسی. ایـن مجموعه حاوی مقالات سخنرانی‌های «مجمع بررسی‌های اقـتصاد اسـلامی» اسـت که به همّت بنیاد پژوهش‌های اسلامی زیـرنـظر آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی برگزار شد.
۵٫ موسوعه القرآنیه الکبری، المعجم فی فقه لغه القرآن و سرُّ بلاغته. این مجموعه بی‌سابقه در بررسی لغـات قـرآن‌کریم است. این موسوعه بـا اشـراف آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی در گـروه قـرآن بـنیاد پژوهش‌های اسلامی انجام شده است. این اثر سترگ در دوره نوزدهم انتخاب کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (سال ۱۳۷۹ش) از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در زمینه علوم قرآنی به‌عنوان کتاب سال انتخاب شد.
۶٫ المقنع والهـدایه: ایـن کتاب شامل دو متن فقهی از شیخ صـدوق است که به اضـافه یـکی از مجالس وی که به تصحیح و تـحقیق آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی در سال ۱۳۳۸ش چاپ شده است.
۷٫ نصوصٌ فی الإقتصادِ الإسلامی کتاباً و سنه و فقهاً: این مجموعه ۱۶ جلدی از سوی گـروه اقـتصاد بنیاد پژوهش‌های اسلامی تألیف و بـا مـقدمه و اشـراف آیت‌الله واعظ‌‌زادۀ‌خراسانی چاپ شـده اسـت.
ج: مقالات
آیت‌الله محمد واعظ‌زاده‌خراسانی افزون‌بـر هـمکاری با مجلاّت گوناگون همچون: مشارکت در تأسیس مجلّه مکتب اسلام (قم) و عضویت در هیئت‌تحریریۀ آن (سـال‌های ۱۳۳۸-۱۳۳۹ش) هـمکاری در تأسیس و مدیریت نشریه دانشکده الهیات مـشهد در سـال ۱۳۵۱ش، تأسیس مـجله رسـاله التـقریب در تهران در سال ۱۳۷۳ش و اِشراف تا سال ۱۳۸۰، همکاری با مجلّه عربی‌زبانِ الإرشاد (مشهد) در سال 1354ش، عضویت در هیئت‌تحریریه مجلاّت: دانـشگاه عـلوم اسلامی رضوی و مجلّه تخصصی نهجُ‌البلاغه، و فصلنامۀ «جُستارهای فقهی و اصولی» دفتر تبلیغات اسلامی مشهد، بـیش از ۱۱۰ مـقاله بـه زبان‌های فارسی و عربی نـوشته‌اند. ایـن مقاله‌ها در زمینه قرآن‌شناسی، شناخت اهل‌بیت:، حدیث‌شناسی، وحدت اسلامی و انقلاب اسلامی است.
قابل توجه است مجموعه ایـن مـقاله‌ها به‌زودی به همّت بنیاد پژوهش‌های اسلامی منتشر خـواهد شـد.
